Συντάκτης άρθρου:Psodas

Πρωτοπαρουσιάστηκε το χειμώνα του 1985 στην έκθεση καταναλωτών του Λας Βέγκας, και είναι τελευταίος εκπρόσωπος της Αtari στην σειρά 8bit οικιακών υπολογιστών.Με σχεδιασμό δανεισμένο από τον μεγάλο 16bit αδελφό του, τον ST, κάποιοι λένε ότι το XE σημαίνει XL-Expanded, δηλαδή ένα αναβαθμισμένο μοντέλο XL (προηγούμενη σειρά Αtari)βέβαια εκτός από την επιπλέον μνήμη και το νεότερο σχεδιασμό, ελάχιστα πράγματα μπορεί να πει κανείς ότι άλλαξαν.

Κοιτώντας τον εξωτερικά, βλέπουμε ένα συμπιεσμένο (σε σχέση με αυτό του ST) πληκτρολόγιο, και 5 ειδικά πλήκτρα. Το πληκτρολόγιο για εκείνη την εποχή ήταν υπερπλήρες, και η ίδια η Atari διατεινόταν ότι είναι συμβατό με αυτό μιας γραφομηχανής χειρός εποχής, και μάλιστα με τις γραφικές λειτουργίες τυπωμένες στα πλήκτρα για εύκολη αναφορά.Τα ειδικά πλήκτρα χρησιμεύουν περισσότερο για λειτουργίες σε προγράμματα, και ένα εξ' αυτών για την επανεκκίνηση του υπολογιστή.Λόγω κατασκευής, η αίσθηση που σου αφήνει το πληκτρολόγιο είναι κάπως σπογγώδεις. Σήμερα για όποιον έχει πρόβλημα με αυτό, υπάρχει κιτ ανακατασκευής το οποίο το φέρνει κοντύτερα στα σημερινά πληκτρολόγια.

Κάτω αριστερά παρατηρεί κάποιος την κόκκινη ενδεικτική λυχνία λειτουργίας της συσκευής, χρώμα το οποίο χρησιμοποίησε η Αtari για να προωθήσει το προϊόν της. Ο αγοραστής παρατηρεί το κόκκινο χρώμα να προβάλει τόσο στην συσκευασία, όσο στο εγχειρίδιο χρήσης, στο αυτοκόλλητο logo του υπολογιστή, αλλά και γενικά παντού. Πιθανόν γιατί είναι ένα χρώμα που <<χτυπά>> στο μάτι.

Κοιτώντας από πίσω αριστερά, βλέπει κανείς την θύρα κασέτας (cartridge) για λογισμικό, την θύρα γενικής επέκτασης, και τέλος την σειριακή θύρα επέκτασης της συσκευής.

Η πρώτη θύρα έχει να κάνει με την χρήση κασετών ηλεκτρονικής μνήμης από τις οποίες μπορεί να φορτωθεί σε μηδαμινό χρόνο ένα παιχνίδι ή ένα πρόγραμμα, αφού δεν χρειάζεται να περιμένει κανείς τους μεγάλους χρόνους αναμονής από κασέτα ή πολύ καλύτερα από δισκέτα. Η τελευταία βέβαια για να χρησιμοποιηθεί, θα έπρεπε κάποιος να αγοράσει το πανάκριβο για την εποχή, οδηγό δισκέτας σε φορμά 5-1/4.

Η δεύτερη θύρα χρησιμοποιήθηκε περισσότερο από τρίτους κατασκευαστές, για την σύνδεση περιφερειακών μονάδων, και είναι λιγότερο γνωστή στο εν λόγω μοντέλο, γιατί η Αταρι είχε την φαεινή ιδέα να την περιορίσει στα σήματα εκείνα μόνο που δεν παρέχει η θύρα κασέτας (cartridge). Έτσι μπορεί να πει κανείς ότι χάνει όλη την προς τα πίσω συμβατότητα των περιφερειακών που χρησιμοποιούσαν τα προγενέστερα μοντέλα, αφού πλέον χρειάζονται 2 διασυνδέτες (connectors) ώστε να <<ενωθεί>> το περιφερειακό στο κυρίως μηχάνημα. Βέβαια κάποιες εταιρείες κυκλοφόρησαν και τέτοια περιφερειακά.

Τέλος η γνωστή σειριακή θύρα της Αtari με ταχύτητα 19,2 K bit, που επιτρέπει την σύνδεση περισσοτέρων του ενός περιφερειακών να συνδεθούν μαζί σε διάταξη αλυσίδας. Η σειριακή αυτή θύρα δεν ήταν ηλεκτρικά συμβατή με την αντίστοιχη των PC, και απαιτούσε την κατασκευή επιπλέον ηλεκτρονικού κυκλώματος για τους τρίτους κατασκευαστές που θα ήθελαν να παράγουν μια τέτοια μονάδα.Επίσης η Atari δεν χρησιμοποίησε κάποια στάνταρ θύρα του εμπορίου, αλλά μια ειδικής κατασκευής 13 pin σε 2 γραμμές που θυμίζει έντονα την 9 pin θύρα joystick, αλλά σε μεγάλο μέγεθος.Συσκευές όπως εκτυπωτές, μόντεμ, κασετόφωνα λογισμικού, οδηγοί δισκέτας και άλλα μπορούν να συνδεθούν στην εν λόγω θύρα, αρκεί να είναι συμβατά.

Δεξιότερα τώρα υπάρχουν η θύρα για σύνδεση με μόνιτορ, θύρα σύνδεσης με τηλεοπτικό δέκτη μέσω εισόδου κεραίας του, θύρα για τροφοδοτικό παροχής τάσης στον υπολογιστή, και τέλος ο διακόπτης λειτουργίας του.

Η πρώτη θύρα παρέχει τόσο σύνθετο σήμα εικόνας τύπου Composite Video, όσο και διαχωρισμένο (φωτεινότητα-χρωματικότητα) τύπου S-Video. Την καλύτερη ποιότητα εικόνας την έχουμε συνδέοντας το τελευταίο σήμα, και μάλιστα την σήμερον ακόμα και σε απλό τηλεοπτικό δέκτη. Εκείνη την εποχή στις τηλεοράσεις όχι μόνο ήταν ανύπαρκτη,αλλά οι περισσότερες δεν είχαν ούτε καν σύνθετη είσοδο(composite video). Αποτέλεσμα αυτού ήταν ότι για να δει ο κατοχος την καλύτερη εικόνα, να χρειάζεται μόνιτορ.

Η κλασική επιλογή για σύνδεση με την τηλεόραση ήταν βεβαίως η αμέσως επόμενη θύρα. Το μόνο που χρειαζόταν να κάνει ο κάτοχος αφού συνδέσει και ενεργοποιήσει τον υπολογιστή, ήταν να ανιχνεύσει την εικόνα όπως θα έκανε και για κάθε άλλο κανάλι.Συνήθως το εύρος συχνοτήτων που παρείχε ο διαμορφωτής υψ. συχνοτήτων του μηχανήματος, ήταν στην μπάντα των VHF, και συγκεκριμένα μεταξύ των καναλιών V3 και V4. Άλλωστε εκείνη την εποχή στην Ελλάδα ελάχιστοι δέκτες είχαν ικανότητα λήψης μεγαλύτερης μπάντας από αυτήν.Η ποιότητα εικόνας με τα δεδομένα της εποχής ήταν άριστη, κάτι βέβαια που δεν ισχύει σήμερα.Ποιο δίπλα στην θύρα τροφοδοσίας, συνδέετε το εξωτερικό τροφοδοτικό που παρέχει σταθεροποιημένη τάση 5 volt, απαραίτητη για την λειτουργία του υπολογιστή.Στην δεξιά πλευρά του μηχανήματος βλέπουμε τις κλασικές 9 pin θύρες της Atari για σύνδεση joysticks, paddles, track ball κ.α. Σε σχέση με τα παλαιότερα μοντέλα που είχαν τέσσερις τον αριθμό, εδώ περιορίζονται σε δυο. Αυτό ήταν αναγκαίο κακό για την εταιρεία, διότι έπρεπε να χρησιμοποιήσει κάποιες παραμέτρους από το hardware ώστε να μπορεί να κάνει χρήση της επιπλέον των παλαιών μοντέλων 64kb μνήμης.

Εσωτερικά τώρα στα ενδότερα.

Κάθε υπολογιστής έχει και ένα επεξεργαστή! Έτσι και η σειρά XE χρησιμοποιεί τον 8 μπιτο 6502 της εταιρείας MOS Technologies. Η Atari κατασκεύασε μια δική της έκδοση του επεξεργαστή την 6502C, με την μόνη διαφορά από τον κανονικό της MOS, μια επιπλέον γραμμή εισόδου την HALT.Αυτήν την χρησιμοποιεί ένας άλλος συνεπεξεργαστής ο Antic (θα αναφερθώ παρακάτω) για να διακόψει όποτε χρειάζεται τον επεξεργαστή και να πάρει αυτός τον έλεγχο του address bus.Ο επεξεργαστής 6502 είναι ο ένας και πρώτος χρονολογικά από τους 2 επεξεργαστές, που πάνω τους στηρίζετε όλη η 8bit computer εποχή. Στην περίπτωση του XE, είναι χρονισμένος στα 1.77 MHz όσον αφορά το Ευρωπαϊκό σύστημα εικόνας PAL. Έπειτα ακολουθεί ο συνεπεξεργαστής Antic “Alpha Numeric Television Interface Circuit”.Αυτός είναι ένας κανονικός μικροεπεξεργαστής, και έχει μια σειρά εντολών, ώστε να τρέχει προγράμματα 'display lists', που επεξεργάζονται τα δεδομένα εικόνας 'display data'.Τα display lists και display data γράφονται απευθείας στην μνήμη από τον κεντρικό επεξεργαστή 6502, και έπειτα ο Antic με απευθείας πρόσβαση στην μνήμη επεξεργάζεται τα πολύπλοκα αυτά δεδομένα και τροφοδοτεί με απλούστερες εντολές το GTIA.

Το GTIA “Graphics Television Interface Adapter”, είναι αυτό που λέμε ο <<μεταφραστής>> των εντολών του Antic σε τηλεοπτικό σήμα. Επίσης μπορεί να το χρησιμοποιήσει απευθείας και ο κεντρικός επεξεργαστής 6502, και να στείλει δεδομένα εικόνας. Επίσης από μόνο του αν προγραμματιστεί μπορεί να στείλει δεδομένα χρώματος, να σχεδιάσει sprites στο πίσω υπόστρωμα της εικόνας, καθώς και να ελέγχει για τυχόν καθυστερήσεις στην κίνηση μεταξύ των sprites ή και μεταξύ αυτών και του πίσω υποστρώματος εικόνας.

Επιπλέον τώρα, ελέγχει τα πλήκτρα Start-Select-Option και τα fire από τα joysticks. Στα παλαιότερα μοντέλα που είχαν και εσωτερικό μεγάφωνο παρήγαγε και τον τόνο 'Κλικ' των πλήκτρων. Στο XE όμως δεν χρειάζεται αφού αναλαμβάνει ο Antic να το περάσει μέσα από το κύριο κύκλωμα του ήχου, και έτσι ακούγετε από τα όποια μεγάφωνα αναπαραγωγής.
Τρεις διαφορετικοί τύποι GTIA κατασκευάστηκαν και έχουν να κάνουν με το σύστημα χρώματος της χώρας που προορίζονταν. Pal, Secam, Ntsc.
Λέγετε ότι οι τελευταίες εκδόσεις του ολοκληρωμένου που κατασκευάστηκαν για σύστημα χρώματος Pal στο εργοστάσιο της Κίνας το 1991, έχουν πρόβλημα στην απεικόνιση κάποιων συγκεκριμένων color modes τα οποία εμφανίζονται σαν ρίγες.


Ο επεξεργαστής ήχου του μηχανήματος είναι ο POKEY. Μπορεί να παράγει 4 ήμι-ανεξάρτητα κανάλια ήχου, που όμως μπορούν να ρυθμιστούν σε 4 επί 8bit, ή 2 επί 16bit, ή 1 επί 16bit με επιπλέον 2 επί 8bit.
Για το κάθε κανάλι είναι υπεύθυνος για την ένταση συχνότητα και κυματομορφή ήχου, και έχει ενσωματωμένο επιπλέον ένα υψιπερατό φίλτρο.

Τα αρχικά όμως της λέξης POKEY σημαίνουν POT από το ποτενσιόμετρο και KEY από τα πλήκτρα, κάτι που καταδεικνύει ότι μόνο ένα μέρος του ολοκληρωμένο είναι υπεύθυνο για τον ήχο. Άλλες λειτουργίες του είναι ο έλεγχος των 64 πλήκτρων του πληκτρολογίου, έλεγχος της θύρας SIO 'Serial I/O Interface', καθώς έχει και είσοδο 8 καναλιών για μετατροπή αναλογικού σήματος σε ψηφιακό από πηγές όπως ποτενσιόμετρα των paddles ή φωτοδιόδους των light pens, κ.ο.κ.
Επίσης μπορεί και δημιουργεί 8 συγκεκριμένες 'διακοπές συστήματος' αν προγραμματιστεί.

Το PIA 'Peripheral Interface Adapter' είναι ουσιαστικά υπεύθυνο για την μετατροπή αναλογικών σημάτων των joysticks σε ψηφιακά. Έχει 2 θύρες των 8 bit, που μπορούν να προγραμματιστούν σαν είσοδοι ή έξοδοι. Επίσης υποστηρίζει έως 4 joysticks -2 ανά θύρα- τα οποία υπάρχουν στα προηγούμενα μοντέλα αλλά όχι στον XE, του οποίου η δεύτερη θύρα χρησιμοποιείτε για άλλες λειτουργίες όπως ενεργοποίηση-απενεργοποίηση της ενσωματωμένης Basic ή του λειτουργικού συστήματος, και άλλα.
Χάρη στην ιδιότητα του PIA να λαμβάνει δεδομένα -είσοδοι-, μπορεί κάποιος να συνδέσει δια μέσου των εισόδων joysticks αναλογικά στοιχεία όπως φωτοδιόδους ή θερμικές αντιστάσεις, και με το κατάλληλο λογισμικό να φτιάξει ένα ηλεκτρονικό θερμόμετρο ή ένα μετρητή του φωτός. Η εφαρμογές είναι απεριόριστες.

Ο FREDDIE είναι πολυπλέκτης διευθύνσεων μνήμης, με χρήση για πρόσβαση στην δυναμική μνήμη του υπολογιστή. Είναι ένα νέο ολοκληρωμένο το οποίο δημιουργήθηκε ειδικά για τη σειρά XE, ως αντικαταστάτης μιας σειράς ολοκληρωμένων που έκαναν την ίδια δουλειά στα προηγούμενα μοντέλα. Παράλληλα με αυτόν τον τρόπο η Atari πέτυχε μείωση του κόστους παραγωγής.
Επίσης ενισχύει την πρόσβαση στην μνήμη της CPU και του Antic, και μάλιστα με δυνατότητα ξεχωριστής πρόσβασης του καθενός σε αυτήν.
Τέλος διαιρεί την συχνότητα του κεντρικού κρυστάλλου, και τροφοδοτεί με το αποτέλεσμα το GTIA.

Η MMU 'Memory Management unit', επιτρέπει την πρόσβαση σε καταχωρητές υλικού, στους επεξεργαστές Antic-Gtia-Potkey-Pia. Ακόμα επιλέγει για χρήση την Rom με τα δεδομένα του λειτουργικού ή την Rom της Atari Basic, ή το διαγνωστικό έλεγχο, του υπολογιστή.


Η EMMU η οποία βρίσκετε μόνο στην υλοποίηση του 130 XE, είναι υπεύθυνη για εναλλαγή και χρήση της επιπλέον μνήμης 64 Kb, τμηματικά (ανά 16 KBytes) .
Οι τελευταίες μονάδες 65ΧΕ που κατασκευάστηκαν, συνήθως είχαν τη μητρική του 130XE χωρίς όμως την EMMU, αλλα στην θέση της συγκεκριμένα βραχυκυκλώματα ώστε να μπορουν να λειτουργησουν τα 64Kb της κύριας μνήμης . Αναλόγως την περίοδο κατασκευής της μητρικής, ο υπολογιστής είχε 8 ολοκληρωμένα μνήμης ή 2 ολοκληρωμένα ανά 64 Kb Dram.
H EMMU έχει πλέον αποκωδικοποιηθεί. Ετσι με την εγγραφή μιας Gal 16v8 σε συνδυασμό με το 74LS95, μπορεί κάποιος να αναβαθμίσει το 65XE σε 130ΧΕ.

Τέλος οι δυο proms, στις οποίες είναι γραμμένο το λογισμικό του λειτουργικού συστήματος, και της Atari Basic του υπολογιστή. Τα μεγέθη τους είναι 16KB και 8KB αντίστοιχα.
Το λογισμικό του λειτουργικού συστήματος που έχει χρησιμοποιήσει η Atari στην σειρά XE, είναι 7η ή 8η (B ή C) έκδοση, από συνολικά 8 εκδόσεις που έχει κυκλοφορήσει.